بسم الله الرحمن الرحیم

گفتارهایی در رابطه با روابط والدین با فرزندان

شکیباسادات جواهری

تهیه کننده مرکز پژوهش های اسلامی صداوسیما.

ص: 2

گفتارهایی در رابطه با روابط والدین با فرزندان

کد: 1548

نویسنده: شکیبا سادات جوهری

ویراستار: محبوبه ابرنجی

ناشر: دفتر عقل

تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

نوبت چاپ: اول / 1388

چاپ: زلال کوثر

شمارگان: 1400

بها: 13000ریال

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

تلفن: 2919670 - 0251 دورنگار : 2915510

تهران: خیابان جام جم، ساختمان شهید رهبر، طبقه زیرزمین

تلفن: 22014738 نمابر: 22164997

info@irc.ir www.irc.ir

شابک: 7-46-5563-600- 978 / ISBN: 978-600-5563-46-7

ص: 3

پنج - روش تربیتی عفو27

شش- کودک و دوستان27

هفت - آشناسازی کودکان با اهل بیت(ع)28

اول- آشنایی کودکان با فضایل اهل بیت(ع)28

دوم - آشناسازی کودکان با داستان های معصومان(ع)29

سوم - آشناسازی کودکان با پند و اندرزهای معصومان(ع)29

3. تربیت اخلاقی و عاطفی کودکان31

الف) تربیت اخلاقی31

یک- آموزش عملی32

دو- وقت گذاشتن برای کودکان34

سه - ایجاد عادت های پسندیده35

چهار - جلوگیری از شکل گیری خصلت های ناپسند36

ب) تربیت عاطفی کودکان37

4. آسیب شناسی تربیت دینی کودکان40

الف) آسیب های وراثتی40

ب) آسیب های محیطی41

ج) آسیب های تغذیه ای41

د) آسیب های ناشی از مربیان43

یک- سهل انگاری خانواده ها43

دو- شخصیت والدین44

سه - هماهنگ نبودن رفتار با گفتار47

چهار- نظارت و مراقبت نکردن48

ص: 2

پنج- مقایسه کردن کودکان با یکدیگر48

شش- روش های تربیتی آسیب زا50

اول- ناز پروردگی50

دوم- رفتارهای تحقیرآمیز52

سوم - اجبار و اکراه53

چهارم - خشونت و سخت گیری بیجا54

پنجم - تبعیض و بی عدالتی55

ششم - ترساندن کودک57

5. سیره اخلاقی و تربیتی رسول اکرم(ص) در برخورد با کودکان59

الف) احترام والدین به کودکان60

ب) شاد کردن کودکان61

ج) عدالت ورزی بین فرزندان62

د) پرورش سخاوت در وجود کودک63

ه-) سلام کردن به کودک65

و) گذاشتن نام نیک بر کودک66

ز) پرهیز از کودک آزاری68

ح) آموزش اصول دینی69

6. دیدگاه برخی اندیشمندان اسلامی در زمینه تعلیم و تربیت71

الف) نظر ابن سینا72

ب) نظر فردوسی و ناصر خسرو73

ج) نظر غزالی74

د) نظر نظامی گنجوی75

ص: 3

7. نکته هایی درباره تربیت فرزندان81

کتاب نامه85

ص: 4

نیکی ها هدایت کنند و بذر هویت دینی و معنوی انسان را در کودکی بکارند. با گذشت زمان، این هویت به ثمر می نشیند و ریشه هایش استوارتر می شود.

پژوهشگر ارجمند، سرکار خانم شکیبا سادات جوهری کوشیده است از متون دینی، آموزه ها و دست مایه های گران سنگی برای برنامه سازان صداوسیما فراهم آورد تا با استعانت از این آموزه ها، در تنظیم رفتار والدین و فرزندان و هموارسازی تربیت دینی، گام های مؤثرتری بردارند. با سپاس از ایشان، امید داریم این مجموعه مورد استفاده بهینه قرار گیرد.

انه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 6

خانواده هایی که به سعادت فرزندان خود اهمیت می دهند و در برابر آینده آنها احساس مسئولیت می کنند، باید پیش از انعقاد نقطه، برای او برنامه ریزی کنند. این گونه خانواده ها نه تنها به فکر تهیه خوراک و پوشاک کودکان هستند، بلکه مسائل تربیتی کودک را به مراتب مهم تر از تغذیه او می دانند. کودک تا زمانی که نمی تواند روی پای خود بایستد، وابسته به مادر و پدر است و مادر وظیفه نگهداری و پرورش کامل نوزاد را به عهده دارد تا نوزاد به مرحله ای برسد که دیگر به مراقبت مادر نیازی نداشته باشد. حال باید بدانیم که فرزندان در زندگی ما چه جایگاهی دارند.

آیا تا به حال برای فرزندان خود کاری کرده ایم که در جهت ارتقای جسمی و روحی آنان باشد؟

چقدر برای تربیت صحیح آنها وقت گذاشته ایم؟

برای تربیت دینی و اخلاقی آنها چه گام هایی برداشته ایم؟

آیا با آسیب های تربیتی در محیط خانواده، مدرسه و اجتماع آشنا هستیم؟

چگونه می توان در دنیای امروز، فرزندانی تربیت کرد که معیارهای واقعی زندگی را درک کنند؟

محبت تا چه اندازه می تواند در تربیت نسل جدید مؤثر باشد؟

برای تربیت فرزند خود، چه اندازه از ایمان، به عنوان نیروی معنوی زوال ناپذیر بهره گرفته ایم؟

هدف نهایی از تربیت کودک چیست؟

بدین ترتیب، در تربیت فرزند، پرسش های بسیاری مطرح می شود که هر کدام در جایگاه خود قابل بحث و تأمل است. البته همه این پرسش ها مطابق

ص: 8

نظام آفرینش است و هدف داری و غایتمندی آن تثبیت شده است و جای چون و چرا ندارد.

نظام آفرینش، همچنان که جامدات را در خدمت نباتات، نباتات، را در خدمت حیوانات و حیوانات را در خدمت انسان قرار داده است تا هرکدام بتوانند به کمال مطلوب خود برسند، پدران و مادران را نیز در خدمت کودکان قرار داده است تا بدین وسیله، آدمی به هدف غایی خود برسد.

گریز از نظام آفرینش، زن و مرد را به تباهی و انحراف می کشاند. آنهایی که از خانواده خود گریزان هستند، برای تربیت نسل خود، جدّیت نشان نمی دهند و نمی خواهند زیر بار امانت مقدس پدری و مادری بروند.از این رو، خودشان نیز در زندگی موفق نیستند؛ زیرا انسان های وظیفه شناسی آنها را تربیت نکرده است. در مقابل، والدینی که در برابر نظام آفرینش تسلیم می شوند، در حقیقت، بزرگ ترین هنر را کسب کرده اند؛ زیرا هم سبب کام یابی خود می شوند و هم نسل پاکی را پرورش می دهند.

کودکی که زیر نظر پدر و مادری دانا و فهمیده تربیت می شود، خود نیز در آینده با درایت بیشتری به تربیت نسل پس از خود همت می گمارد. پدران و مادران باید توجه داشته باشند که برای پرورش کامل و متعادل شخصیت کودک، وی نیاز به محبت و تفاهم دارد و باید در فضایی پر از محبت و امنیت کامل اخلاقی و مادی پرورش یابد. برای دست یافتن به این مهم، نباید کودک خردسال را به جز در موارد ضروری از مادرش جدا کرد. کودک، انسانی نورسته است و همچون شاخه ای که از کنار درختی جوانه زده، پیرو اصل و منشأ خویش است، مگر اینکه پس از رشد وبلوغ وکمال، شرایطی

ص: 9

به وجود آیدکه وی وضع دیگری را برای خود برگزیند. پیامبر گرامی اسلام در این باره فرموده است:

تَزَوَّجوا فّأِنّی مُکاثِرٌ بکُمْ الْاُمَمَ غداً فی القیامة حتّی أنَّ السِّقْطَ یَقِفُ مُحْبَنطِئاً عَلَی الجنّةِ فَیُقال لَهُ أدْخلُ فیَقولُ: لا حَتّی یَدْخُلَ أبوایَ قَبْلی.(1)

ازدواج کنید که در روز قیامت، من به کثرت جمعیت شما بر امت های دیگر سرافرازی می کنم. حتی کودکی که سقط شده است، با ناراحتی بر در بهشت می ایستد و چون به او گفته می شود داخل شو، می گوید داخل نمی شوم تا پدر و مادرم پیش از من وارد شوند.

بر این اساس، از نظر دین مقدس اسلام، حتی یک جنین سقط شده نیز اهمیت دارد و در روز قیامت، چشم به راه والدین است و پیش از پدر و مادر خود وارد بهشت نشود، حال آنکه شاید پدران و مادران به اهمیت این موضوع توجه چندانی نداشته باشند.

امام صادق(ع) نیز می فرماید:

اِنَّ أولادَ المسلمینَ مَوْسومون عِندَاللهِ شافِعٌ وَ مَشفّعٌ فإذا بلَغوا إثنی عَشَر سَنَةً کْتِبتْ لَهُمُ الْحَسناتُ.(2)

فرزندان مسلمانان در پیشگاه خدا به مسلمانی شناخته شده اند و شفاعت ایشان مورد قبول است و همین که به دوازده سالگی رسیدند، نیکی های ایشان ثبت خواهد شد.

چه خوب است که پدران و مادران گرامی، کودکان خود را به درستی تربیت کنند و با مطالعه و آگاهی، صاحب فرزند شوند و فرزندانی پرورش دهندکه منبع خیر و سبب افتخار خود و کشور خویش شوند. باید توجه

ص: 10

داشت زمانی این مهم تحقق می یابد که کودکان، خاستگاه تربیتی پاکی داشته باشند و والدین به طور شایسته، برای سلامت جسم و روح آنان بکوشند و بدانند که فرزندانشان، همان امانت الهی و سرمایه های ارزشمند کشور هستند که باید به بهترین شکل، از این ودیعه الهی مراقبت کنند.

پدران و مادران باید بدانند که با تربیت صحیح فرزندانشان می توانند بزرگ ترین دین ملی و انسانی و مهم ترین وظیفه اسلامی خویش را ادا کنند. در مکتب آسمانی اسلام، هیچ خدمتی از پدران و مادران، شریف تر و حساس تر از تربیت کودکان نیست. روایات نقل شده از ائمه معصوم(ع) در این باره، گویای این مدعاست. امیر مؤمنان، علی(ع) می فرماید: «ما نَحَلَ والِدٌ وَلَداً نُحلاً أفْضَلَ مِنْ أَدَبٍ حَسَنٍ؛ هیچ پدری به فرزندش تفضل و بخشش نکرده است که عالی تر و شریف تر از تربیت خوب باشد».(1)

امام سجاد(ع) نیز در انجام وظیفه سنگین تربیت فرزند، از خداوند بزرگ کمک می طلبد و در ضمن دعاهایش در پیشگاه الهی، از پروردگار خویش می خواهد: «وَ أَعِنّی عَلی تَربیِتهمْ وَ تأدیبِهمْ و بِرِّهِمْ؛ بار خدایا! مرا در تربیت و ادب و نیکوکاری فرزندانم، یاری بفرما».(2)

ص: 11

خانواده، اهمیت نقشی را که این نهاد در سعادت کودک دارد، بیان کرده اند. غزالی، کودک را امانتی در دست پدر و مادر می داند که مانند موم از هر نقشی خالی است و آنها او را به بدبختی یا سعادت می رسانند و هر بذری را که بخواهند، در زمین پاک دل وی می رویانند.(1)

کودک آیینه تمام نمای خانواده خویش است که خوبی، بدی و هرآنچه را از آنها می بیند و می شنود، در خود منعکس می سازد. ازاین رو، کوشش والدین در تربیت و پرورش فرزندان، از بزرگ ترین کارهاست.

بوعلی سینا با اشاره به ضرورت تأسیس خانواده می نویسد:

انسان به مکانی نیازمند است که آنچه را به دست آورده است، در آنجا جمع و ذخیره کند و برای هنگام حاجتش نگه دارد. بنابراین، انسان به این نیاز دارد که برای خود منزل و مسکنی تهیه کند. مردی که خانواده را تشکیل داده است، مدیر اعضای آن محسوب می شود و آنها نیز رعیت و پیرو اراده و اداره وی می شوند.(2)

غزالی افزون بر مواردی که بوعلی بیان کرده است، ثمره تشکیل خانواده را اقتدا به سنت پیامبر، تربیت فرزندان صالح، سازندگی اخلاقی و رشد معنوی می داند.(3)

که باید از عهده آن برآیند، نقش اصلی در خانواده به عهده پدر است و وظیفه او نگهداری و تربیت اعضای خانواده است.

خواجه نصیر، تربیت کودک را از وظایف مهم پدر می داند و به تحلیل روانی این مسئله می پردازد. وی انگیزه پدر را در تربیت فرزند، امر طبیعی برگرفته از محبت او می داند و می نویسد:

و به اعتباری دیگر، او را محبتی ذاتی بر فرزند که بدان مخصوص باشد و آن چنان بُوَد که او فرزند را به حقیقت، هم نقش خود داند، و چنان پندارد که وجود فرزند، نسخه ای است که طبیعت از او صورت برگرفته است. از این جهت بود که پدر هر کمال که خود را خواهد، فرزند را خواهد و هر خیر و سعادت که از او فوت شده باشد، همت بر آن گمارد که فرزند را حاصل کند و بر او سخت نیاید که گویند: پسر از تو فاضل تر است و سخت آید که گویند: غیر از تو فاضل تر است. همچنان که بر شخصی که در حال ترقی بود، به کمال سخت نیاید که گویند: اکنون کامل تر از آنی که پیش تر از آن بودی، بلکه او را از این سخن خوش آید؛ پس همین جا بُوَد حال پدر با فرزند.(1)

امام علی(ع) نیز دراین باره خطاب به امام حسن مجتبی(ع) می فرماید:

من تو را بخشی از وجود خود، بلکه تمام وجود خویش یافتم، تا به آنجا که اگر برای تو پیشامدی می شد، گویی برای من پیشامد شده است و اگر مرگ به سراغ تو می آمد، گویی به سراغ من آمده است. از این رو، درباره کارهایت همان گونه مراقبت داشتم که به کارهای خویش توجه می کردم.(2)

امام سجاد(ع) نیز در کلامی خطاب به پدران، آنها را متوجه حالت روانی و طبیعی کودکان می کند و تربیت آنها را بر پدران واجب می داند و می فرماید:

ص: 14

حق فرزند بر تو این است که بدانی او قسمتی از وجود توست و در خیر و شر دنیا به تو پیوند دارد. تو در تربیت، آداب آموزی و خداشناسی او مسئولیت داری. بایستی او را در محبت و اطاعت خدا کمک کنی و وسایل ایمان و پاکی او را فراهم سازی. عمل تو درباره او باید مانند کسی باشد که یقین دارد اگر در این راه کمترین زحمتی به خود دهد، پاداشی کافی دارد و اگر کمترین کوتاهی کند، مورد سرزنش و مجازات قرار خواهد گرفت. پس در انجام [دادن] آموزش همچون کسی باش که به کارهای نیکوی او دنیا آراسته می شود تا با عمل خوبت درباره او نزد پروردگارش ایمن باشی.(1)

نسبت به رشد و تکامل او، جدّیت بیشتری از خود نشان می دهد(1) که از اهمیت وجود مادر برای رشد کودک حکایت دارد.

امام سجاد(ع) ضمن بیان گوشه ای از تلاش طاقت فرسای مادر در مسیر رشد و تربیت فرزند، می فرماید:

هرگز کسی را به تنهایی یارای سپاس و تقدیر از مادر نیست، مگر از خداوند مدد جوید و از او توفیق ادای این وظیفه را بطلبد.(2)

بر این اساس، نقش سرنوشت ساز مادر در تربیت کودک، از اهمیت والایی برخوردار است. معمولاً بیشترین مشکلات موجود در تربیت کودکان، از محیط خانه سرچشمه می گیرد و اگر کودک از همان ابتدا تحت تربیت مادری فهیم و با کمال قرار گیرد، در آینده به وظایف خود در برابر خانواده، دوستان و به طور کلی اجتماع بهتر عمل خواهد کرد و خود نیز برای تربیت نسل آینده، جدیت بیشتری به خرج خواهد داد.

مادر به عنوان الگویی برای فرزند خویش، می تواند با آموزش و تربیت صحیح، بسیاری از عیب های روحی و اخلاقی را از ضمیر کودک بزداید و او را در مسیر کمال و آگاهی تربیت کند.

حساس ترین مراحل تربیتی فرزند است و کوتاهی در آداب اسلامی آن می تواند برای همیشه روح و روان کودک را دچار اختلال کند.

وقتی نهال کوچکی را در زمین می کاریم، اگر شرایط درست آن را رعایت نکنیم، نهال پس از مدتی پژمرده خواهد شد، یا به دلیل رشد نامطلوب، میوه سالمی به بار نخواهد آورد. بی شک، ایجاد خمیرمایه یک انسان، به مراتب مهم تر و حساس تر از کاشت یک نهال است. اگر پدر و مادر در مرحله انعقاد نطفه، به وظایف خود آشنا نباشند و شرایط آغازین پیدایش یک انسان را به درستی فراهم نسازند، این سهل انگاری می تواند تأثیر بدی بر سرنوشت و زندگی آینده فرزند بر جای گذارد.

فرزندآوری در نظام الهی امری ارادی است و از زن و مرد خواسته شده است زمانی که تصمیم می گیرند بچه دار شوند، با کسب آمادگی های لازم و با روی آوردن به درگاه خالق انسان ها، در اندیشه تولد نورچشمی باشند که چراغ راه همه نسل ها باشد. بنابراین، در زمان تشکیل نطفه، زوجین باید به دور از نگرانی و اضطراب و فارغ از هرگونه فکر نادرست، با توکل و دعا به درگاه خداوند و آرامش خاطر، قابلیت های پدری و مادری خودشان را نشان دهند.(1)

برخی از این انگیزه ها از جنبه جسمانی و بعضی از روح ملکوتی او سرچشمه گرفته است.

به طور کلی نیازهای انسان را به چند دسته می توان تقسیم کرد:

1. نیازهای مادی مانند خوراک، پوشاک، مسکن و تمایلات جنسی؛

2. دفاع از خود در برابر هرگونه خطر؛

3. حقیقت خواهی؛

4. زیبایی خواهی؛

5. میل به یادگیری علوم و معارف؛

6. عدالت جویی و خیرخواهی؛

7. تمایل به کسب جایگاه اجتماعی؛

8. کمال طلبی.

ص: 18

انسان است، ولی کودک از مذهب، چیزی را می پذیرد که متناسب با خواسته هایش و بر اساس شواهد، تجربه ها و یافته های شخصی اوست.

از حدود چهار سالگی، کنجکاوی سراسر وجود کودک را فرا می گیرد و سبب می شود با حقایقی درباره جهان آشنا شود. این شناخت، زمینه خداشناسی را در او فراهم می آورد و این مرحله، سن طبیعی برای پذیرش خداوند است. کودک در این دوره سنی چنین احساس می کند که هیچ چیز بدون علت پدید نمی آید. این احساس می تواند اساس همه داوری های او باشد. کودک چهارساله گرایش زیادی به والدین خود دارد. پدرش را بزرگ و مهم می داند و برداشت او از خدا این است که او هم، چون پدرش، ولی بزرگ تر است. او حتی خداوند را فردی از اعضای خانواده خود به شمار می آورد و پرسش های او این نگرش را نشان می دهد.

مفهوم خدا و صفات او، تا حدود شش سالگی، در او ریشه دار نیست، ولی از حدود هفت سالگی، خدا را مقامی قدرتمند می شناسد که ارزشی بالاتر از پدر و مادرش دارد. کودک در این سن می خواهد با دستورهای خداوند آشنا شود. هرچند صفات خداوند تا اندازه ای برای او آشناست، درک مفاهیمی چون ازلی و ابدی بودن برایش دشوار است(1) و باید دانست که او در این مرحله، هنوز با جنبه های غیرمحسوس، مجرد و ذهنی آشنایی ندارد.

می تواند ارتباط آفریده با آفریدگار را مستحکم تر کند و او را به پذیرش تعهد و قبول مسئولیت وادارد. در اهمیت تربیت دینی، همین بس که انگیزه بعثت انبیا نیز در اصل بر همین هدف استوار است.(1)

قرآن کریم که کتاب هدایت و انسان سازی است، در پاره ای از آیات، درباره تربیت دینی فرزندان، با صراحت می فرماید: «یا ایُّها الَّذینَ آمنوا قُوا اَنْفُسَکم و اَهلیکم ناراً و قُودُها النّاسُ وَ الْحِجارَةُ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست، نگه دارید». (تحریم: 6)

اولیای گرامی اسلام نیز بر تربیت، به ویژه تربیت دینی فرزندان تأکید کرده اند. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «به کودکان خود در هفت سالگی امر کنید که نماز بگزارند».(2)

تربیت دینی در جهت هدایت تعامل انسان با خدا، خویشتن، دیگران و طبیعت است. هدف از ارتباط انسان با خدا، همان معرفت به ذات الهی و ایمان به آموزه های دینی، تقوا، عبادت و شکرگزاری از نعمت های خداوند متعال است. والدین می توانند کودک خود را از همان دوران خردسالی با این آموزه ها آشنا کنند و به او در عمل بیاموزند که وظایفش چیست تا در سنین نوجوانی و جوانی به دلیل نهادینه شدن این آموزه ها در وجود وی، عامل راستین و مطمئنی بار آمده باشد.

هدف های تربیتی در ارتباط انسان با خود، همان پرورش قوه عقل و اندیشه، خودشناسی، پرورش روح حقیقت طلبی و فضیلت جویی و گرایش به

ص: 21

فضایل اخلاقی است. پدر و مادر می توانند در آموزش این امر و تقویت اراده و عمل فرزندان خود مؤثر باشند.

هدف های تربیتی انسان در رفتار با دیگران، عبارتند از: پیروی عملی از پیشوایان معصوم(ع)، احترام به والدین و هم نوعان، پرورش روح اجتماعی، برادری، همکاری، امانت داری، وفای به عهد، حس نوع دوستی، همدردی، گذشت و فداکاری. والدین با آموزش و تربیت درست فرزندان در این زمینه نیز می توانند، در ایجاد انگیزه در فرزندان تأثیرگذار باشند و با رعایت این فضایل اخلاقی، بستر ایجاد آن را در فرزندانشان فراهم آورند.

هدف تربیتی از ارتباط انسان با طبیعت نیز شناخت و بهره برداری صحیح از طبیعت است. پدر و مادر می توانند ضمن تربیت فرزند خویش، از همان آغاز کودکی، انس با طبیعت را در وجود او نهادینه کنند تا به آن آسیب نرساند.

نرود یا دعا می کند که خدا کاری کند تا او بچه خوبی باشد، یا از خدا می خواهد کاری نکند که پدرش او را کتک بزند. گاهی نیز کودک در این سنین آرزوهای محال دارد. برای مثال، یکی از آرزوهای او این است که خدا به او دو بال بدهد تا پرواز کند.(1)

برخی اوقات، کودک به دلیل برآورده نشدن حاجاتش، از خداوند انتقاد می کند که مثلاً چرا پدرش تصادف کرده یا در امتحان نمره خوبی نگرفته است. باز هم در این مواقع، والدین با تحمل و تربیت صحیح باید نگرش کودک را در حد سن او اصلاح و او را از این امور آگاه سازند.

نه، از پدران مسلمانشان که چیزی از احکام دین را به آنان نمی آموزند و اگر فرزندان بخواهند خود در پی آموزش مسائل دینی برآیند، آنان را از این کار بازمی دارند و تنها به این دل خوشند که فرزندانشان، بهره ناچیزی از دنیا به دست آورند. من از این قبیل پدران بیزارم و آنان نیز از من بیزارند.(1)

برگزاری نماز را از نظر گرما و سرما در تابستان و زمستان متعادل کنند تا کودکان در آن محل اذیت نشوند یا در پی آن نباشند که زودتر، از مراسم بگریزند.

یکی از عوامل مؤثر در ایجاد انگیزه های اخلاقی و رشد و پویایی فرزندان، به ویژه در محیط مدرسه، برپایی نماز است. آمار و تحقیقات نشان می دهد، مدارسی که در بالا بردن انگیزه دانش آموزان برای برگزاری نماز جماعت موفق بوده اند، زمینه های علاقه مندی و تحقق تربیت دینی را در دانش آموزان افزایش داده اند.

کودکان برمی انگیزد. افزون بر آن، احتمال حفظ و تداوم این رغبت و عمل به دستورهای دینی را در طول فرآیند رشد به همراه دارد.

شاید این شعر برگرفته از این سخن رسول اکرم صلی الله علیه و آله باشد: «اَلمْرَءُ علی دینِ خَلِیله فَلیَنظُر اَحدُکُم مَنْ یُخاللُ؛ انسان با دین و آیین دوست خود شناخته می شود. پس هریک از شما باید بنگرد با چه کسی دوست می شود».(1)

شمار افرادی که به گناه آلوده بودند و با دریافت سیره ای از معصوم(ع) یک باره به خود آمده و به خدا و قرآن رو می آوردند، بسیار زیاد است.

کودکان نیز به دلیل استعداد خاص و آمادگی مطلوبی که برای پذیرش سخنان بزرگان و مطالب درسی دارند، بهتر می توانند پند و اندرزهای معصومان(ع) را فراگیرند و از این راه با آنها آشنا شوند.

مناسب است والدین مطالب حکیمانه و پندآمیز معصومان(ع)، ازجمله کلمات قصار امام علی(ع) را در زمینه های مختلف تربیتی و اخلاقی، انتخاب و برای کودکان خود با بهترین و زیباترین شیوه بیان کنند تا فضای مناسب تربیتی و آموزشی برای کودکان فراهم شود. به این ترتیب، کودکان به شیوه مناسب، با اهل بیت(ع) آشنا می شوند و یاد آنها در قلبشان نفوذ می کند و سال ها باقی می ماند.(1)

ص: 30

متربی پیش از آنکه بیاموزد، این آموزه ها را به کار می بندد؛ می آموزد که آموخته ها را ملکه خویش سازد. بنابراین، اگر مجموعه این جنبه در فردی مشاهده شود، می گویند او به تربیت اخلاقی آراسته شده است.(1)

رواج داشته باشد، چگونه می توان انتظار داشت که این صفت زشت در کودکان به وجود نیاید؟ کودکان پیش از آنکه به گفتار والدین بنگرند، از کردار آنها الگو می گیرند و رفتار پدر و مادر بیش از گفتارشان بر شخصیت فرزندان تأثیر خواهد گذاشت. اگر کودک از همان آغاز که در خانواده رشد می کند، درباره همسایگان، بستگان و دوستان، جز خوبی نشنود و از بدگویی آنها پرهیز شود، زمینه برای صفاتی چون غیبت، بدگویی و مانند آن تا حد چشمگیری از بین می رود. از همین گونه است صفاتی چون دروغ، حسد، چشم و هم چشمی، داد و فریاد و شدت عمل، خشونت و بدخویی.(1)

اگر در امر تربیت کودکان، به ویژه در تربیت اخلاقی آنها جدّی هستیم، باید تربیت خود را جدّی بگیریم و همواره به خاطر داشته باشیم که کار تربیت، از خود مربی (والدین) آغاز می شود.(2)

بی تردید، فرزندان در کودکی بیشتر از مادر الگو می گیرند و تأثیر می پذیرند و به تعبیر امام خمینی رحمه الله «آن قدر که اخلاق مادر، در بچه نورس تأثیر دارد و به او منتقل می شود، از دیگران عملی نیست».(3) «بچه وقتی در دامن مادرش هست، می بیند مادر اخلاق خوش دارد، اعمال صحیح دارد، گفتار خوش دارد، آن بچه از همان جا اعمالش و گفتارش به تقلید از مادر که از همه تقلیدها بالاتر است و به تزریق مادر که از همه تزریق ها مؤثرتر است، تربیت می شود».(4)

ص: 33

بنابراین، در تربیت اخلاقی به روش عملی، کودک بیش از آنکه بشنود، می بیند؛ زیرا او به ویژه در مسائل اخلاقی بیشتر از گوش، از چشم خود استفاده می کند.

آموزش علوم و فنون به فرزندان خود، در زمینه رشد فضایل اخلاقی نیز آنها را تربیت کنند تا در نوجوانی و جوانی، به اخلاق ناپسند آلوده نشوند.

سر و صدا نکردن در آپارتمان و مانند آنها نمونه هایی هستند که در تربیت اخلاقی و اجتماعی کودکان بسیار اثر گذارند.(1)

بنابراین، شایسته است والدین از تشویق یکی از فرزندان و بی توجهی به دیگر فرزندانشان بپرهیزند و حس دوستی و رفاقت را جای گزین حس حسادت کنند تا زمینه رشد اخلاقی و شکوفایی فضایل انسانی در فرزندان بیشتر شود. اگر پدر و مادر به هر علت یکی از فرزندان خود را بیشتر دوست دارند، باید این محبت را در دل پنهان نگاه دارند و آن را آشکار نسازند. حتی اگر بخواهند یکی از فرزندان را از لطف و محبت بیشتر برخوردار کنند، این کار را نباید در حضور دیگر فرزندان انجام دهند.(1)

همچون پدر، خواهر و برادر دریافت می کند، در هیچ کس دیگر نمی بیند و هیچ دایه و پرستاری نمی تواند نقش طبیعی مادر را در زندگی طفل بازی کند و جای خالی او را پر سازد.

زمانی که مادر با هیجان عاطفی خاصی طفل را در آغوش خود می فشارد و به او شیر می دهد یا وقتی به زبان کودکانه و با تمام وجود با فرزند خود سخن می گوید و برق عشق و محبت از چشمان او می جهد و تا اعماق وجود طفل نفوذ می کند، هنگامی که مادر فرزند خود را شب در کنار خود پناه می دهد و او را نوازش می کند، شیرینی محبت را به طفل خردسال خود می چشاند و گرمای عشق و عاطفه را به ذره ذره وجود او می رساند. همین گرمای مطبوع محبت است که بذرهای عاطفه را در وجود کودک می پروراند و او را با کیمیای محبت آشنا می سازد.

کودکانی که این نیروی معنوی را از خانواده نمی گیرند، از پرورش عاطفی محروم می مانند. بررسی های انجام شده درباره کودکانی که در پرورشگاه ها بزرگ می شوند یا به علت جنگ، متلاشی شدن خانواده یا به هر علت دیگر، دور از خانواده رشد می کنند، نشان می دهد این گونه کودکان با وجود مراقبت های بسیار، از خلأ عاطفی شدیدی رنج می برند. بدون تردید، بسیاری از ناآرامی های روحی و روانی، بزهکاری ها و کج روی های اخلاقی و اجتماعی، بیماری های روانی، افسردگی ها و مانند آن در کمبود عاطفی ریشه دارند.

نگهداری حیواناتی مانند سگ و گربه در خانه ها و پناه بردن به این حیوانات زبان بسته در کشورهای غربی و صرف هزینه های سرسام آور برای

ص: 38

این منظور، در واقع، کارهایی برای پر کردن خلأ عاطفی است.(1) بدین ترتیب، والدین باید، با توجه به روحیات فرزندان خود و ابراز علاقه به آنها، فضای زندگی کودک خود را سرشار از مهر و محبت کنند تا فرزندانی سیراب از عاطفه تحویل جامعه دهند، نه اینکه به علت کمبود محبت، در نوجوانی و جوانی دچار عقده های روانی شوند.

ص: 39

سعادتمند کسی است که در شکم مادر خوشبخت است و بدبخت کسی است که در شکم مادر بدبخت است.

اسلام برای پیش گیری از این مسئله، رهنمودهای لازم را به پیروان خود داده است و بدین وسیله از وراثت های نامطلوب و به دنیا آمدن فرزندان منحرف و معیوب جلوگیری کرده است. اسلام در زمینه ازدواج توصیه های فراوانی برای مسلمانان دارد و برخی از ازدواج ها را تحریم کرده، بعضی را نامناسب و بخشی را مناسب دانسته است.(1)

تأثیر غذا بر رفتار و تربیت دینی آدمی، به ویژه در آغاز تولد، انکارناپذیر است. ازاین رو، اسلام برای جلوگیری از پی آمدهای ناگوار آن، درباره تغذیه مادران و فرزندان، آموزه ها و دستورهای فراوانی دارد که اجرای درست آنها، زمینه ای مساعد برای تربیت دینی و اخلاقی و اجتماعی فرزندان فراهم می آورد. از دیدگاه اسلام، غذایی که می خوریم، افزون بر اثر مادی که بر جسم ما دارد، بر حسب اینکه از راه حلال یا حرام به دست آمده است، آثار بسیاری در روح و شخصیت ما به جای می گذارد. این نوع آثار را از راه تجربه علمی نمی توان دریافت. به همین علت انسان از آن غفلت می کند، ولی از نظر مکتب اسلام، امری تردیدناپذیر است.

برخی روایات، از آثار زیان بار «لقمه حرام» سخن می گویند که گویای همین حقیقت هستند. امروزه بسیاری از مشکلات فردی و اجتماعی، بر اثر غذاهایی است که از راه حرام به دست آمده اند و در خانواده ها به مصرف می رسند. کودکانی که با این غذاها تغذیه می شوند و دوران حساس کودکی را به سرعت سپری می کنند، فطرت دینی خود را از دست می دهند و به آسانی، دست به هر گناهی می زنند. امام صادق(ع) درباره تأثیر درآمدهای حرام می فرماید: «کَسْبُ الحَرامِ یَبینُ فی الذُّریّة؛ درآمد حرام در نسل و فرزندان آدمی ظاهر می شود».(1)

والدین به ویژه پدر باید بکوشد روزیِ پاک و حلال برای خانواده خود فراهم کند و بداند که نوع درآمد (مشروع و نامشروع)، در روحیه و سرنوشت خود و خانواده اش بسیار مؤثر است. روزیِ حلال در جان و روح فرزندان نفوذ می کند و در تمام دوران زندگی شخص تأثیرگذار است. امروزه

ص: 42

گسترش روحیه مادی گرایی در سایه نفوذ فرهنگ غرب، توجه به ارزش های معنوی و اخلاقی را در برخی افراد چنان ضعیف کرده است که جز مادیات به چیزی نمی اندیشند. مسئله مهم برای آنها درآمد بیشتر است، هرچند آن درآمد از راه نامشروع باشد.

واقعیت تلخ این است که بخش مهمی از آسیب های دین داری نوجوانان و جوانان در عصر حاضر، معلول سهل انگاری والدین و در پیش گرفتن روش حل و فصل غیرمنطقی است. متأسفانه، امروزه والدین برای تربیت فرزندان خویش چندان احساس مسئولیت نمی کنند و در رفتارهای آنان دوگانگی مشاهده می شود. از این رو، فرزندان نیز گفتار والدین را جدّی نمی گیرند؛ چرا که متوجه می شوند آنها به گفته خویش عمل نمی کنند. به فرموده امام صادق(ع)، عالمی که به دانسته هایش عمل نکند، اندرزش از دل ها می لغزد، چنان که باران از روی سنگ می لغزد.(1)

برخی از خانواده ها، برای آموزش زبان انگلیسی، رایانه و امور هنری به کودکانشان، هزینه های فراوان صرف می کنند، ولی حاضر نیستند با فرستادن فرزندان خود به کلاس قرآن، خرید کتاب، مجله ها و نرم افزارهای دینی و مذهبی، سطح بینش و معرفت دینی آنها را افزایش دهند و مانع آسیب پذیری آنان در بزرگ سالی شوند. روشن است که چنین سیاستی، فقر فرهنگی و معرفتی آنان را در حوزه معارف دینی در آینده به همراه دارد و زمینه آسیب پذیری شان را فراهم می آورد.

می دهد که در نظر فرزندان، شخصیت پدر و مادر، از میان رفته است. در نتیجه، آنها هیچ گونه حرف شنوی از والدین خود ندارند. در چنین خانواده هایی، شیرازه محبت از هم پاشیده است و پدر و مادر نقش ارشادی و تربیتی خود را از دست داده اند. با این وصف، آنان در تربیت دینی و اخلاقی فرزندان توفیقی نخواهند یافت.(1)

از دیگر عوامل مهم در تربیت فرزندان، چگونگی رفتار پدر و مادر با یکدیگر است. برخوردهای صمیمانه، ولی محترمانه پدر و مادر و مراعات حریم همدیگر، در شکل گیری روحیه احترام گذاری فرزند به آنها بسیار مؤثر است. از این رو، اگر مشکلات و مسائلی میان پدر و مادر وجود دارد، نباید آنها را نزد فرزندان آشکار کنند یا در غیاب دیگری به انتقاد و بدگویی از او بپردازند. این گونه رفتارها، احترام و اعتماد فرزندان به والدین را از میان می برد. پدر و مادر باید حافظ حرمت و شخصیت همدیگر باشند. اگر پدر نزد فرزندان به مادر اهانت کند یا مادر حرمت و شخصیت پدر را نادیده بگیرد، چگونه می توان از فرزندان انتظار احترام داشت؟(2)

از بدترین و رایج ترین آفت های تربیتی، اختلاف و درگیری والدین نزد کودکان و نوجوانان است. کانون خانواده، پناهگاه امن کودک است. کودک خود را به آن وابسته می داند و به آن دلگرم است. اگر پدر و مادر همواره با هم رفیق و صمیمی باشند، فرزند نیز آشیانه اش را استوار و باصفا می یابد و به احساس آرامش و امنیت می رسد. او در چنین محیطی بهتر رشد می کند و نیروها و استعدادهای درونی خویش را به ثمر می رساند.

ص: 45

کشمکش پدر و مادر، امنیت و آسایش را از کودکان می گیرد و آنان را نگران و پریشان می سازد. هنگامی که پدر و مادر عصبانی هستند و دعوا می کنند، نمی دانند کودکان در چه حالی به سر می برند. هر کدام از آنها با ترس و دلهره در گوشه ای می خزند یا از خانه فرار می کنند و به کوچه و خیابان پناه می برند. بیشتر کودکانی که در چنین خانواده هایی زندگی می کنند، عقده ای، پریشان، بدبین و مبتلا به ضعف اعصاب خواهند بود. بررسی های اجتماعی و خانوادگی نشان می دهد که بسیاری از کودکان بزهکار، ولگرد و معتاد، بر اثر اختلاف ها و درگیری های همیشگی پدر و مادر به این دام گرفتار شده اند.

برای فرزندان، چیزی بدتر از این نیست که پدر و مادر با قهر از خانه بروند و فرزندان بی گناهشان را تنها رها کنند. اگر پدر و مادر به درستی بدانند که در این مدت - گرچه کوتاه - فرزندانشان از نظر روحی در چه وضعی به سر می برند، دست از لج بازی برمی دارند.

البته شاید کمتر خانواده ای پیدا شود که هیچ گونه اختلاف سلیقه ای نداشته باشد، بااین حال، زندگی زناشویی احتیاج به گذشت دارد. پدران و مادران مسئول و آگاه، اختلافشان را با تفاهم و منطق و استدلال برطرف می سازند. اگر هم گاهی به ناچار، مسئله ای، آنها را به بحث لفظی بکشاند، می کوشند زمانی این گفت وگو را انجام دهند که فرزندانشان حضور نداشته باشند. اگر هم ناخواسته در حضور فرزندان درگیری زبانی روی داد و کودکان متوجه این وضعیت شدند، می توان به آنها یادآور شد که نگرانی و نزاع جدّی در کار نیست، بلکه اینها مشکلات و اختلاف های سلیقه ای جزئی است که در پی یافتن راه حل برای آنها هستیم و پایدار نیستند.(1)

ص: 46

اعتبار می اندازد، در آنان تنفر ایجاد می کند و آنان را بر گناه و دروغ گویی جرئت می بخشد و دورویی می آورد.

مقایسه فرزندان و دانش آموزان خود با یکدیگر بپرهیزند. بدیهی است بی توجهی دراین باره پی آمدهای ناگواری را برای متعلّمان به همراه دارد.

جبران خلیل جبران، آثار بی توجهی به چنین مسئله ای را در حکایتی به نام «دیوانه» این گونه بیان می کند:

در باغ دیوانه خانه ای، جوانی رنگ پریده و جذاب و شگفت انگیز را دیدم، روی نیمکتی کنار او نشستم و گفتم: چرا اینجایی؟ مرد با تعجب به من نگاه کرد و گفت: چه سؤال عجیبی؟! اما جوابت را می دهم. پدرم می خواست مثل او باشم. عمویم می خواست مثل خودش باشم. مادرم می خواست من تصویری از شوهر دریانوردش باشم و از او پیروی کنم. برادرم فکر می کرد باید مثل او ورزش کار ماهر باشم. استاد فلسفه، موسیقی و منطقم هم می خواستند، مثل آنها باشم. مصمم بودند که من بازتاب چهره خودشان در آینده باشم. پس من اینجا آمدم؛ چراکه این مکان را سالم تر می دانم. دست کم می توانم خودم باشم. سپس ناگهان به طرف من برگشت و گفت: ببینم، راه تو هم به خاطر تحصیلات و مشاوره خوب به اینجا ختم شده؟ پاسخ دادم، نه من بازدیدکننده هستم و او گفت: آه. پس تو یکی از آنهایی هستی که در دیوانه خانه آن سوی این دیوار زندگی می کنند.(1)

پیام این حکایت آن است که هرگز نباید توانایی ها و ناتوانی های افراد را با یکدیگر مقایسه کرد؛ زیرا مجموعه عواملی که موجب شکل گیری رفتار و شخصیت افراد می شود، با دیگران متفاوت است. توصیه می شود که حتی کودک را با خواهر، برادر، فرزندان بستگان و دوستانش نیز مقایسه نکنید.

ص: 49

کودک غرور ویژه ای دارد و نزد همسالان و کودکان دیگر از آبرو و احترام خاصی برخوردار است. ازاین رو، وقتی شما کودکی را با دیگری مقایسه می کنید، در واقع، غرور او را می شکنید، به او بی احترامی می کنید، توانایی های او را نادیده می گیرید و ناتوانی هایش را به منظور تحقیر و سرزنش مطرح می کنید و به رخ او می کشید.(1)

بنابراین، وظیفه پدران و مادران این است که زمینه مناسبی را برای رشد فرزندانشان فراهم آورند و هیچ گاه توانایی های آنان را بی ارزش ندانند، و بیش از توانشان نیز از آنان انتظار نداشته باشند. متأسفانه، بسیاری از والدین آرزوهای بی نتیجه خود را در وجود بچه های خود پی می گیرند و تصور می کنند اگر خودشان به هر علت، نتوانستند به پیشرفت های تحصیلی و شغلی دست یابند، فرزندانشان حتماً باید این کمبودها را جبران کنند. به همین دلیل، بدون آنکه متوجه باشند، استعدادهای فرزندان خود را سرکوب می کنند تا با توسل به زور و جبر آرزوهای خود را برآورده سازند.

فرزندان خود را در رفاه بی اندازه قرار دهند، بلکه باید آنان را با کار و زحمت و سختی و شدت آشنا سازند.

زندگی، سراسر مبارزه با مشکلات است و در این راه، پستی ها و بلندی ها، محرومیت ها، ناکامی ها، شکست ها و مصیبت ها بسیار است. در این میان، مربی لایق کسی است که جسم و جان آدمی را به خوبی پرورش دهد و او را برای مبارزه و مقاومت در صحنه پرفشار زندگی مجهز کند.(1) امام کاظم(ع) فرمود: «شایسته است که طفل در کودکی با سختی و مشکلات ذاتی زندگی روبه رو شود، تا در بزرگ سالی، بردبار و صبور باشد».(2)

اسلام، پیروانش را از زیاده روی در محبت و نازپرورده کردن فرزندان برحذر داشته است. آنان که در مهرورزی و محبت به فرزندان، زیاده روی می کنند و با این روش، آنان را به بیماری خودپسندی مبتلا می سازند، نکوهش شده اند. امام باقر(ع) می فرماید: «شَرُّ الآباءِ مَنْ دَعاهُ البِرُّ إِلَی الإِفْراطِ؛ بدترین پدران کسی است که در نیکی به فرزند زیاده روی کند».(3)

گاه وقتی کودک با پیشامدی ناخوشایند روبه رو می شود و برای مثال، سرش به دیوار می خورد یا به زمین می افتد، منتظر واکنش والدین می ماند. پدر و مادر ناآگاه، در این گونه موارد با محبت های بیجا، مانند درآغوش گرفتن، بوسیدن و دست کشیدن بر عضو حادثه دیده، مراتب ناراحتی و تأثر خود را نشان می دهند و برای راضی کردن کودک گاه زمین و دیوار را کتک می زنند. طفل در این گونه موارد، دستاویزی جز گریه و آه و ناله ندارد و از

ص: 51

این پس، او خود را در برابر هر پیشامدی مستحق نوازش می بیند. تکرار چنین محبت های بیجایی از سوی والدین، به تدریج، خودبینی و خودپسندی را در نهاد کودک رشد می دهد و او را حساس و نازپرورده می کند.(1)

جامعه، کینه توزی و گرایش به پلیدی، نفاق و دورویی، از جمله پی آمدهای ناپسند این رفتارهاست.

ایمان، از امور قلبی است که اکراه و اجبار در آن راه ندارد؛ زیرا اکراه تنها در افعال ظاهری و حرکات مادی و جسمانی مؤثر است، ولی اعتقاد قلبی برای خود، علت ها و سبب های قلبی دیگری دارد که از سنخ اعتقاد و ادراک است. محال است که برای مثال، جهل، علم را نتیجه دهد و یا مقدمه ای غیرعلمی، تصدیقی علمی را در پی داشته باشد.(1)

تربیت، عبارت است از ایجاد باور و رویاندن ایمان در دل فرزندان. به گفته شهید مطهری:

ایمان و اعتقاد را که با زور نمی شود ایجاد کرد. علاقه و مهر و محبت را نمی شود با زور ایجاد کرد، گرایش باطنی را که به زور نمی شود ایجاد کرد... بله، می شود آن قدر کتکش زد تا بگوید فلانی را دوست دارم، یعنی حرفش را به دروغ بگوید، اما اگر تمام چوب های دنیا را به بدن او خرد بکنند، آیا ممکن است که با چوب دوستی ایجاد شود؟ چنین چیزی محال است. آن، راه دیگری دارد، راه آن حکمت است. «المَوعظة الحَسَنَةٌ» است و «جادلهم بالّتی هی أحسن»(2) است(3).

تربیت دینی و اخلاقی زمانی تحقق می یابد که برنامه های تربیتی با اقبال قلبی فرزندان روبه رو شود. اگر چنین اقبالی صورت نگیرد و برنامه های تربیتی با رویگردانی و بی توجهی روبه رو شود، تربیت ناکام خواهد ماند.

از این آیه برمی آید که اگر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، در برخورد با مردم، خشن و سخت گیر بود و مدارا نمی کرد، نمی توانست آنان را اصلاح کند و سبب می شد که مردم از پذیرش اسلام سر باز زنند و از نعمت هدایت محروم شوند.

این حقیقت را در خانواده و تربیت فرزندان نیز می توان یافت. چه بسا افرادی که قربانی خشونت والدین، به ویژه پدر شده و از تربیت سالم محروم مانده اند. این گونه افراد به علت برخوردهای خشن و زورگویانه، گرفتار عقده حقارت هستند و همین احساس، سرچشمه بسیاری از رفتارهای نادرست آنهاست.

رفتار خشونت آمیز پدر یا مادر، فضای خانه را از صمیمیت و همدلی خالی می کند و بذر کینه را در درون فرزندان می پاشد. کودکان یا نوجوانان راه گریزی ندارند و ممکن است در برابر خشونت والدین تسلیم شوند، اما آیا این وضع برای همیشه باقی می ماند؟ آیا فرزندی که همواره از سخت گیری های بی مورد و خشونت بیجای پدر و مادر رنج می برد، می تواند پیوند روحی و عاطفی با آنها برقرار کند و در کنارشان بماند؟(1) آیا با ایجاد خشونت می توان فرزندانی سالم تحویل جامعه داد؟

والدین باید بکوشند نه فقط در تشویق و تنبیه، بلکه در میزان توجه به فرزندان خود، به ویژه اگر اختلاف سنی زیادی دارند، به عدالت رفتار کنند. اگر بنا به علتی، یکی از آنها را بیشتر دوست دارند، نباید علاقه خود را آشکار سازند. فرزندان به این مسئله بسیار حساس هستند و تحمل آن برایشان دشوار است و در این شرایط، گاهی عقده خود را بر سر خواهر یا برادر کوچک تر خود خالی می کنند و با او با تندی و تحکم آمیز برخورد می کنند.

گاه بسیاری از مشکلات رفتاری در کودکان و نوجوانان، از این روست که احساس می کنند، پدر یا مادر به آنها علاقه و توجه کمتری دارد و چون نمی توانند اعتراض خود را آشکارا بیان کنند، آن را به صورت عقده ای در دل نگه می دارند. پس از چندی، این عقده عاطفی، به شکل های گوناگون از قبیل سرکشی، ستیزه جویی و اضطراب بروز می کند. گاه این گونه اشخاص، به افسردگی روحی دچار می شوند و موفقیت های درسی آنان کاهش می یابد. برخی از نوجوانان علت کج روی های اخلاقی خود را نگرانی های ناشی از همین آسیب بیان کرده اند.

در بعضی خانواده ها، والدین میان دختر و پسر تفاوت قائل می شوند و حتی گاهی این مسئله را به زبان می آورند و از اینکه مثلاً صاحب دختر شده اند، اظهار ناخشنودی می کنند و زن را موجودی بدبخت می دانند. برخی دیگر، جانب دختر را می گیرند و در صورت بروز اختلاف، همواره پسر را سرزنش می کنند. این گونه برخوردها، آثار تربیتی ویرانگری دارد و باید به کلی از آنها پرهیز کرد.

ص: 56

در روایت های اسلامی آمده است که وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با یاران خود می نشست، حتی در نگاه کردن به آنها نیز برابری را رعایت و نگاه خود را بین اصحاب تقسیم می کرد، درصورتی که گاه آنان از نظر معنوی در یک سطح نبودند و علاقه پیامبر نیز به یک اندازه نبود.(1)

روزی مردی در حضور رسول اکرم صلی الله علیه و آله ، یکی از دو پسر خود را بوسید. پیامبر اعتراض کرد و فرمود: «چرا میان آنان یکسان رفتار نمی کنی».(2)

ترساندن کودک از ابزارهای خطرناک موجود در خانه نیز به شیوه ای که میان مردم رواج دارد، درست نیست، بلکه باید خطر این وسایل را با توجه به سن و فهم کودک، برایش توضیح داد و از ترساندن او پرهیز کرد. البته باید اشیای خطرناک را از دسترس کودکی که هنوز درک کافی ندارد، دور کرد.

گفتنی است ترسیدن خود والدین و بزرگ ترها در برخی موقعیت ها، ترس را در وجود کودک شکل می دهد. برای مثال، هنگامی که کودک چهره هراسان مادر را در برخورد با پدیده های غیرمنتظره می بیند، ناخودآگاه این ترس به کودک نیز منتقل می شود.

بسیاری از حالت های منفی و آنی مانند افسردگی، دلهره و پریشانی، از همین ترساندن ها سرچشمه می گیرد و انسان را در طول عمرش رنج می دهد. این عمل، از جرئت و شهامت انسان می کاهد و او را از دست زدن به کارهای بزرگ و سخت بازمی دارد. همچنین استعداد و خلاقیت را در او سرکوب یا ضعیف می کند. کودک، پدر و مادرش را راست گو می داند و وقتی از آنان می شنود که «الان لولو می آید و تو را می خورد !» باور می کند و در یک دلهره همیشگی قرار می گیرد و پیوسته زندگی اش با ترس و اضطراب همراه می شود.(1)

ص: 58

آن حضرت، حسنین(ع) را بر دوش خود سوار می کرد و به آنان می فرمود: «خوب مرکبی دارید و شما هم خوب سوارانی هستید».(1)

پیامبر، هر روز که از خواب برمی خاست، دست محبت بر سر فرزندان خود می کشید.(2) امام صادق(ع) از ایشان نقل می کند:

مَن قَبّلَ وَلَدَهُ کَتَبَ اللهُ عَزَّوجَلَّ لَهُ حَسَنةً وَ مَنْ فَرَّحَهُ فَرَّحَهُ اللهُ یَوْمَ القِیامَةِ.(3)

آن کس که فرزند خود را ببوسد، خداوند حسنه ای در نامه عمل او می نویسد و هرکس که فرزندش را شاد کند، خدا او را در روز قیامت شاد خواهد کرد.

فرزندان امروز، پدران و مادران و مسئولان فردا هستند. اگر به قدر کافی و به شایستگی محبت نبینند، به کمبود عاطفه دچار می شوند و در آینده، جامعه بانشاطی نخواهیم داشت.

می توانند با آنها رفتار کنند. در این زمینه، گفتار و کردار پیامبر اسلام و پیشوایان معصوم(ع) با فرزندان خود، بزرگ ترین درس های تربیتی نسل بشر است. از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت است: «أَکْرِمُوا اَوْلادَکُمْ و اَحْسِنُوا آدابَهُمْ یُغْفَرلَکُم؛ فرزندان خود را احترام کنید و آدابشان را نیکو بدارید تا از آمرزش الهی برخوردار شوید».(1)

گفته اند روزی مردی در حضور پیامبر به خاطر کاری که فرزندش انجام داده بود، از او عیب جویی کرد. پیامبر به او فرمود: «فرزندت تیری از تیرهای تیردان توست(2)».مفهوم این سخن، آن است که فرزندت، پاره تن تو و ذخیره آینده توست. تو با اهانت به شخصیت او، هم به خودت ضربه می زنی و هم کسی را حقیر می کنی که مددکار و پشتیبان تو در آینده خواهد بود و هر کار نیکی که انجام دهد، تو نیز در پاداش آن، شریک خواهی بود.

و به جست وجوی رسول اکرم صلی الله علیه و آله پرداخت. پس از مدتی، آن حضرت را کنار گروهی از کودکان یافت و جریان را فهمید. خواست کودکان را تنبیه کند، ولی پیامبر بزرگ اسلام او را از این کار نهی کرد و فرمود: «تنگ شدن وقت نماز، برای من بهتر از رنجاندن کودکان است.» آنگاه به بلال فرمود: «به خانه برو و آنچه از خرما یافتی، بیاور تا خود را از این کودکان بازخرید کنیم.» بلال رفت و بعد از جست وجو، هشت دانه گردو یافت و آن را به حضور پیامبر آورد. رسول اکرم صلی الله علیه و آله آنها را میان کودکان تقسیم کرد و بدین گونه کودکان راضی شدند و آن حضرت را رها کردند.(1)

کودکانشان، عدالت را رعایت نمی کنند و هر از گاهی، یکی را بر دیگری ترجیح می دهند، در واقع، آنها را تحقیر و به شخصیت آنان اهانت می کنند و به کودک این گونه القا می کنند که تو شایستگی احترام و محبت را نداری.

چه زیباست اگر والدین در برخورد با کودکان خود احتیاط را رعایت کنند و در رویارویی با آنان، با پرهیز از هرگونه تبعیض، ویژگی های روحی، روانی و جسمی فرزندان خود را در نظر بگیرند.

تفاوت میان فرزندان به ویژه در سنین کودکی، آنها را ناراضی و روحیه شان را خراب می کند و به بیماری های روانی دچار می سازد. گاهی نیز کودک را به انتقام جویی از برادر، خواهر یا والدین خود برمی انگیزد و او را به فردی کینه توز تبدیل می کند.

صفا و صمیمیت و سخاوت را در نهاد کودکشان بپرورند. پدر و مادر برای کودک خود الگو و سرمشق هستند؛ یعنی کودک، از اخلاق و رفتار والدین خویش سرمشق می گیرد. پس اگر پدر و مادر سخاوتمند باشند و در کارهای خیر شرکت کنند، کودک نیز هنگامی که رفار والدین خود را می بیند، از آنان تقلید می کند و این کار به تدریج برای او به صورت امری عادی و خوشایند در می آید.(1)

پدر و مادر برای پرورش نهال سخاوت و بخشش در وجود فرزند خویش می توانند از روش های زیر استفاده کنند:

1. به کودکان پیشنهاد کنید مقداری از چیزهایی را که به خودشان تعلق دارد، به پدر و مادر یا خواهر و برادر خود ببخشند و آنگاه با تشکر از آنان، آنها را تشویق کنید تا رفته رفته به بخشش عادت کنند. توجه داشته باشید ممکن است این امر در ابتدا برای بچه ها دشوار باشد، ولی اگر گاه گاهی صورت گیرد و مقدار آن کم باشد، کم کم برای آنها به صورت عادت درمی آید.

2. از کودکان بخواهید از پول توجیبی خودشان به تهی دستان کمک کند. یا مقداری پول به صندوق صدقات بیندازند؛ زیرا با این عمل، به آنها آموزش داده می شود که کار خیری انجام دهند و کودکان هم سن و سالشان را خوش حال کنند.

3. گاهی به کودک پیشنهاد کنید وقتی با دوستانش هم بازی می شود، با تقسیم میوه یا بیسکویت در میان دوستان خود، از آنها پذیرایی کند. این کار سبب می شود حس نوع دوستی در نهاد کودک تقویت شود و در مواقع ضروری به دیگران کمک کند.

ص: 64

رسول اکرم صلی الله علیه و آله در رهگذری چند کودک خردسال را دید. سپس به آنها سلام کرد و طعامشان داد».(1)

سلام کردن به کودک، دو اثر روانی دارد: نخست برای سلام کننده که سبب تقویت خوی پسندیده تواضع و فروتنی در نهاد او می شود و نیز برای کودک که سبب احیای شخصیت و تقویت استقلال اوست. کودکی که پدر و مادرش به او سلام کنند، لیاقت و شایستگی خود را باور می کند و از اهمیت خود و نیز ارزشمند بودن سلام آگاه می شود.

چرا نام او را احمد نهادی؟ جواب داد:«برای اینکه او ستوده اهل آسمان و ساکنان شود.»(1) امام صادق(ع) بر این اساس فرمود:

موقعی که احساس کردید همسر شما باردار شده است، در چهارمین ماه بارداری، او را به سوی قبله بنشانید و ضمن خواندن آیت الکرسی، دست به پهلوی او زنید و بگویید: خدایا! من نام او را محمد نهادم.(2)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز می فرماید: «روی بچه هایتان اسامی انبیا را بگذارید و بهترین نام ها، عبدالله و عبدالرحمان است».(3)

روزی که پیامبر گرامی اسام به پیامبری برانگیخته شد، بسیاری از شهرها و آبادی ها نام های بدی داشتند و همچنین بسیاری از قبایل عرب، با لقب های زشت و زننده، مشهور شده بودند. دولت های عرب نیز برای فرزندان خود، نام ها و لقب های زننده ای انتخاب کرده بودند که از غارت و درنده خویی حکایت می کرد. به همین دلیل، پیامبر اسلام دستور داد نام بسیاری از شهرها، روستاها، بخش ها و نیز لقب بسیاری از قبایل و افراد تغییر دهند و نام زیبا و برازنده ای برای آنان انتخاب کند. همچنین فرمان داد پدران برای کودکان خود نام های نیکو انتخاب کند.(4)

شایسته است پدران و مادران عزیز، اهمیت و ارزش نام نیک را درک کنند و برای کودکان خود، نام شایسته ای برگزینند تا برای آینده فرزندانشان مایه سربلندی و حس اخلاق باشد و فرزندان، با احساس بزرگی و رضایت از نام خود، برای والدین خویش دعای خیر کنند.

ص: 67

همه بدتر، بعضی از پدران و مادران بدون توجه به پیامدهای منفی تبعیض میان فرزندان، به فرزندان خود و نسل آینده بشر چنین ستم هایی روا می دارند. در مقابل، پدران و مادرانی هم هستند که در حسرت یک فرزند لحظه شماری می کنند و از خدا می خواهند که به آنها فرزندی عنایت فرماید تا شور و نشاط بر زندگی شان حاکم شود.

تشویق کنند تا آنان با علاقه بیشتری به قرآن گوش فرا دهند و ایات آن را حفظ کنند. حفظ سوره های قرآن و بیان معانی آن برای کودکان سبب می شود کودکان از همان ابتدا سپاس گزار نعمت های خداوند باشند.

ص: 70

مسلمانی را در بلا میفکن که هر دو از یکدیگر رنج ببینند. بگذار تا بزرگ شود، چنان که خواهد کند.(1)

در کتاب کلیله و دمنه نیز تأکید شده است:

معلمان و اساتید رشته های مختلف در کنار تعلیم و تربیت دیگران، هرگز نباید از بالابردن سطح دانش و فرهنگ خویش غفلت ورزند. پس در تعلیم دیگران اگر به افادت دیگران مشغول شود و در نصیب خویش غفلت ورزد، همچون چشمه ای باشد که از آب او همگان را منفعت حاصل آید و او از آن بی خبر. البته هرجا که سخن از تعلیم به میان آید، مراد تعالیم سودمند است.(2)

آنگاه او را به حال خود رها کنند که نشاید فرزندان همواره بار دوش پدران خود باشند.(1)

ابوعلی سینا، پنج اصل را در تعلیم و تربیت مهم می داند: ایمان، اخلاق خوب، سواد، هنر و پیشه. «طفل را باید از شش سالگی به مکتب فرستاد. در ضمن تحصیل، از ورزشی که برای سلامت بدن لازم است و پیشه هنر که برای امرار معاش لازم است، نباید غفلت کرد».(2)

و مراد او از جریر، ابوجعفر بن محمد بن جریر طبری، مورخ و دانشمند معروف قرن سوم هجری است.

در گشایی کنی، نه در بندی

هرکه ز آموختن ندارد ننگ

دُر برآرد ز آب و لعل از سنگ

ای بسا تیزطبع کاهل کوش

که شد از کاهلی، سفال فروش

وی بسا کوردل که از تعلیم

گشت قاضی القضات هفت اقلیم

آب حیوان نه آب حیوان است

جان با عقل و عقل با جان است

تا جوانی و تندرستی هست

آید اسباب هر مراد به دست

ص: 76

تو که سرسبزی جهان داری

ره کنون رو که پای آن داری

در لیلی و مجنون، نیز فرزند خود را به کار و کوشش و غنیمت شمردن فرصت فرا می خواند:

ای چارده ساله قرة العین

بالغ نظر علوم کونین

آن روز که هفت ساله بودی

چون گل به چمن حواله بودی

و اکنون که به چارده رسیدی

چون سرو به اوج سر کشیدی

غافل منشین، نه وقت بازی است

وقت هنر است و سرفرازی است

ص: 77

دانش طلب و بزرگی آموز

تا به نگرند، روزت از روز

چون شیر به خود سپه شکن باش

فرزند خصال خویشتن باش

دولت طلبی، سبب نگه دار

با خلق خدا ادب نگه دار

می کوش به هر ورق که خوانی

کان دانش آن تمام دانی

نظامی در مخزن الاسرار، در ستایش نوع دوستی و مهرورزی، چنین داد سخن می دهد:

عمر به خشنودی دل ها گذار

تا ز توخشنود شود کردگار

دردسِتانی کن و درمان دهی

ص: 78

رنج خود و راحت یاران طلب

گرم شو از مهر و ز کین سرد باش

چون مه و خورشید جوانمرد باش

هر که به نیکی عمل آغاز کرد

نیکی او روی بدو باز کرد

گنبد گردنده ز روی قیاس

هست به نیکی و بدی حق شناس

نظامی در اسکندرنامه تعلیم می دهد که در زندگی، منشأ کار و تلاش باشیم و همواره در راه سعادت زندگانی بکوشیم و از دل بستن به مردگان خودداری کنیم.

به سقراط گفتند کای هوشمند

چو بیرون رود جان از این شهربند

فروماند از جنبش اعضای تو

ص: 79

کجا بهْ بود ساختن جای تو

تبسم کنان گفت آن اوستاد

که بر رفتگان دل نباید نهاد

گرم باز یابید، گیرید پای

به هر جا که خواهید، سازید جای

ص: 80

اگر فرزند شما در دوران رشد خود احساس امنیت و ایمنی کند، فردی استوار و ثابت قدم بار می آید.

اگر در برابر زحمت ها و خدمت های دیگران و فرزندتان سپاس گزاری کنید، فرزندتان می آموزد که قدرشناس زحمت دیگران باشد.

اگر به پرسش های فرزندتان، از روی حوصله و شکیبایی، دقیق و ساده پاسخ دهید، فرزندتان به یادگیری و آموختن علاقه مند می شود.(1)

اگر رفتارتان با کودک با دشمنی و بدخلقی همراه باشد، کودک کینه توزی را می آموزد.

اگر سلوک و رفتار با کودک با توجه و تأیید بیش از اندازه همراه باشد، فردی ازخودراضی و خود بزرگ بین بار می آید.

اگر رفتار با کودک، با استهزا و ریشخند همراه باشد، فردی خجالتی و متزلزل بار می آید.

اگر رفتار با کودک، با سرزنش و تحقیر همراه باشد، فردی گوشه گیر بار می آید.

اگر رفتار با کودک، با زور و پرخاش همراه باشد، فردی مضطرب و پرخاشگر بار می آید.(2)

(بسیاری از نابسامانی های روانی و اخلاقی انسان، بر اثر تربیت نادرست او در دوران کودکی است. اگر خانواده با اصول و روش صحیح تربیت کودک آشنا باشد و آنها را به کار بندد، در دوره جوانی او، با مشکلات کمتری روبه رو خواهد شد.(3)

ص: 82

( گرایش به استقلال، لازمه رشد کودک است. بنابراین، پدر و مادر باید آزادی های لازم را به او بدهند و آزادی او را محترم بشمارند، ولی دراین باره نباید زیاده روی کرد؛ زیرا دادن آزادی های بیش از اندازه، سبب می شود کودک به موجودی هوس باز و بی بندوبار تبدیل شود.(1)

( باید از دادن پاسخ های نادرست به کودک پرهیز شود.(2)

( در پاسخ دادن به پرسش های کودک، نباید دروغ گفت یا ندانسته، چیزهای موهومی را به او آموخت.(3)

( بازی، حس کنجکاوی و خلاقیت کودک را برمی انگیزد و به رشد ذهنی او کمک می کند. ضمن آنکه کودکان را هنگام بازی، بهتر می توان شناخت.(4)

( یکی از روش های پرورش شخصیت کودکان، شرکت کردن در بازی آنهاست. هم بازی شدن با کودک، افزون بر اینکه او را غرق لذت و شادی می کند، احساس ارزشمندی را در کودک تقویت می کند. همچنین در کنار بازی، بسیاری از اصول اخلاقی را می توان به طور مستقیم و غیرمستقیم به کودک آموزش داد.(5)

( کودکانی که در دوران هفت سال اول زندگی، زیاد تنبیه می شوند، در آینده مشکلات رفتاری بیشتری پیدا می کنند.(6)

ص: 83

( والدین باید به گونه ای زمینه سازی کنند که محیط مدرسه برای کودک مکانی اضطراب آور نباشد.(1)

( نباید انتظار داشت که کودک مطیع باشد یا همواره آرام و ساکت در گوشه ای کنار بزرگ ترها بنشیند.(2)

به گفته ویل دورانت:

اگر از فرزندت ادب می خواهی، خودت مؤدب باش و اگر پاکیزگی می خواهی، خود پاکیزه باش. اگر به هنگام خشم، شدت به کار بری و سخنان درشت بگویی، از راه تقلید، گفتار زننده و سخت را در حافظه او نگاه خواهی داشت. اگر بخواهیم او درست کار شود، خود باید درستکار شویم.(3)

ص: 84

8. حیدری نراقی، علی محمد، والدین و فرزندان، قم، انتشارات مهدی نراقی، چاپ چهارم، 1386.

9. دورانت، ویلیام جیمز، لذات فلسفه (پزوهشی در سرگذشت و سرنوشت بشر)، ترجمه: عباس زریاب خویی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نوزدهم، 1386.

10. سادات، محمدعلی، راهنمای پدران و مادران، تهران، انجمن اولیا و مربیان، 1372.

11. سادات، محمدعلی، سیر فرهنگ و تاریخ تعلیم و تربیت در ایران و اروپا، تهران، انتشارات نگاه، چاپ چهاردهم، 1383.

12. سعدی شیرازی، ابومحمد شرف الدین مصلح بن عبدالله، گلستان سعدی، به اهتمام: محمدعلی فروغی، انتشارات نگاه، چاپ اول، 1373.

13. شریف قریشی، باقر، نظام تربیتی اسلام، وزارت ارشاد اسلامی، اداره کل تبلیغات فجر، 1362.

14. شکوهی، محسن، رفتار والدین با فرزندان، تعلیم و تربیت اسلامی، تهران، 1367.

15. صحیفه سجادیه، قم، المجمع العالمی لاهل البیت(ع)، 1423 ه- .ق.

16. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیرالمیزان، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دارالعلم، 1417 ه- .ق.

17. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ترجمه: سید ابراهیم میرباقری، قم، انتشارات شریف رضی، 1412 ه- .ق.

ص: 86